научитесь дышать счастьем.

оно в воздухе.

оно в мелочах.

Показать полностью (5)

Улуг-Хем кожууннуң 100, Шагаан-Арыгның 135 чыл оюнга

ҮЕ-ЧЕРГЕМ БОЛГАШ ҮЕЖИЛЕРИМ КЫЛЫП ЧОРААН АЖЫЛ-ХЕРЭЭ

Садыг кооперация адыры ооң ажыл-чорудулгазы бо үеде барык-ла уттундурган. Кожууннуң хөгжүлдезинге эң-не улуг үлүг-хуузун киириштирип турган ажыл-агый чери бо турган. Аңаа ажылдап чораан бедик шаңнал-макталдыг кижилер аравыста ам-даа дыка хөй. Оларның чамдыызы ам-даа хууда бүдүрүлгелерлиг, садыг-саймаалыг кожууннуң чонунга бараан болуп чоруурлар.
1930 чылда Улуг-Хем хошпо (Хошууннуң хереглекчилер ниитилели) үндезилеттинген. Аңаа аңгы-аңгы арбаннарга 6 садыг четкилери турган болгаш дерги садыы хевирлиг, өлүк-кешке чонга херек чугула бараанны колдуунда орнажылга аргазы-биле чорудуп турган. 1933 чылда ооң саарылгазы 150 хууга өзүп, калбарып, чылдан чылче дүргени-биле сайзырап олурган. Бо ниитилел чери 1930 чылдан эгелеп Тываның хереглекчилер эвилелинге хамааржып, ооң удуртулгазы-биле хөгжүп кел чыткан.
1971 чылдан эгелеп ниитилелди Роза Николаевна Абрамова удуртуп турган. Ол база-ла дээди эртемниг кооперацияның хоочуну, орден-хавыяага чедир ажылдаан удуртукчу.
1975 чылдан эгелеп Хонук-оол Доржуевич Монгуш ниитилелди хүлээнген. Ол үеде кымның каяа ажылдаарын партия-чазак шилип, ажыл-агыйның шынарын көрүп, хыналдага ап, оларны солуп шиитпирлээр.

Ниитилелдиң ажыл-чорудулгазының угланыышкыны чоннуң калбак хереглелдиң барааны, аъш-чем, өлүк-кеш хандырылгазы-биле холбашкан болгаш кол черни план күүселдези эжелеп турган. План күүселдезин кончуг улуг хыналдага алыр турган. Ол бүтпейн баар болза, бергедеп эгелээр, ону ыяап-ла болур ужурлуг арганы дилеп тыпкаш, айның сөөлгү дыштаныр хонуктары, дүн-хүн дивейн ажылдаарын ниитилелдиң удуртулгазы тургузуп турган.
Ырак-даа бол бүгү көдээ садыглардан орулганы чыып эккеп, планче киирерин кызыдар. Күзүн Улуг-Хем чеңней бээрге, орук үстү бээр, хем ол чарыында суур садыгларының база малчыннарга, хову-шөлдер бригадаларынга тускайлаттынган автосадыгның орулгаларын эккээри меңээ чаңгыс эвес удаа онаажып турган. Хемниң ындыы чартыынга садыгжылар чоокшулап кээр, а чыып чоруур кижи бетии чартыынга чеде бээр. Хемниң ортузу доңуп четтикпээн боор. Аравыс 6-7 метр хире, хем агып чыдар, алгыржып чугаалашкаш, оларның боошкунда ыяк кылдыр ораагаш, ол таладан шыырак күштүг кижи хемни кежир октаар. Бетинден чең бусту бербезин дээш көрүп, ону кызып дозуп алыр. Ол дээрге үш хүннүң орулгазы, амгы үеде 2-3 даа млн. дүүшпес хөй түңнүг акша-дыр. Ол үеде ниитилелдиң өре самчыгдал чок элээн чылдарда ажылдап, планны 100 хуу күүседип чораан аныяк садыгжы кыстар Мария Кыргысовна Маадыр-оол, Анай Федоровна Бавуу, автосадыг ээлери Харбал Кыргысовна Соскал, Чаш-оол Соскал болар кызымаккай ажыл-иштиң ээлери, кооперацияның хоочуннары-дыр.
Шак бо орулгаларны оскунган турган болза, соонда чүү болурун адаары безин болдунмас.

Хонук-оол Доржуевичиниң удуртулгазының үезинде Улуг-Хем хереглекчилер ниитилели кожуунга, республикага колдуунда бирги одуругга үнүп, ооң бүгү ажылдакчылары шаңнал-макталды хөйү-биле алгылап, садыг кооперация шугумунуң тергииннери болуп, орден-медальдыглар көвүдеп турган. Мында кол шаңнал-макталды бөдүүн ажылчыннар — хлеб быжырыкчылары, аштакчылар, ниитилелдиң чемненилге адырында аъш-чем кылыр ажылдакчылар, садыгжылар колдап турган.

Хлеб заводунга бир хонуктуң дургузунда 3 тоннаны быжырып, харыылаар девискээрин үзүктел чок хандырып турган. Заводка 2 хлеб дажыыр машиналар дыштаныр хүн чок ажылдап турган. Хлебти быжырар ажылчыннар шупту мергежили бедик дирткен кижилер. Бүдүн заводка 90 ажыг кижи ажылга хаара туттунган, 5 быжырыкчылыг 4 ээлчег бригада, кочегарлар, инженер-электриктер четтигип-ле турган үе. Бо хире улуг ажыл-агый черин сөөлгү 15 чыл иштинде Октябрина Соруковна Ооржак (Сат) удуртуп, дүлгээзинниг 90 чылдарда безин эки диртип келген. Ол Свердловск, амгы Екатеринбург, хоорайга чурттуң улус ажыл-агыйының дээди өөредилге чериниң бараанны сайгарып садар (товароведение) салбырын дооскан, база-ла мурнакчыларга санадып чорду.

Ниитиниң чемненилге адырынга 120 кижи ол талазы-биле тускай мергежилдиң кадрлары четчелеттинген, кончуг эртежи, эрес-кежээ, холу чемзиг кижилер ажылдап чорааннар. Оларга Галина Ивановна Доброва, Галина Георгиевна Москвина, Море Михайловна Доминова, Ляна Быстай-ооловна Шалган, Светлана Хаяновна Салчак, Чечек Олчаевна Чанчып, Светлана Ильинична Чебодаева, Людмила Тюлюшевна Чооду, кондитерлер Степанида Ивановна Нарылкова, Саяна Ховалыговна Кызыл-оол, Антонина Тоглакпан дээш оон-даа көвей хоочуннар ажылдап турган.

Шак бо улуг ажыл-агый черинге бараанны сайгарып садарда улуг машина-трактор гаражы тудары албан, 10 ажыг чолаачылар ажылдап турган. Олар үргүлчү бараанны Кызылдан база соңгаартан киир сөөртүп турганнар. Михаил Дамбаевич Дулуш (ам аравыста чок) машиназынга кончуг камныг, арыг-силиг, арага-дарыга сунду чок, хөглүг-баштак чораан. Ол база кооперацияның хоочуну. Саң-хөө адырынга Мария Александровна Дрокина кол бухгалтерлеп, ол адырны 30 чыл чыгыы удуртуп келген. Ооң удуртулгазынга 15 бухгалтер санакчы хамааржыр. Олар бүгү адырларга хыналданы чазыг чокка санап, отчеттар-биле ажылдаар. Мария Александровнаның удуртуп келген үезинде бо ниитилелдиң саң-хөө адыры үлегер чижектиг, эң шыырак дээн корум-чурумнуг адыр болуп бирги одуругга турганы ол адырның эң эки дирткен ажыл чорудулгазы бадыткап турган. Эң шыырак дирткеннерге экономика талазы-биле оралакчы Клара Байкараевна Дончук, бухгалтерлер Нина Сергеевна Харитонова, Е.П.Бабушкана, А.В.Изотова, З.С.Күдерек, В.Х.Монгуш, В.А.Оюу, Е.Д.Кызыл-оол, Л.П.Чупина. Бо улустуң кол кезииниң күш-ажыл дептеринде чаңгыс демдеглел бар, чамдыктары пенсия назыны чеде-даа берген болза, өске органнарда ажылдап чоруур.

Ол үеде хереглекчилер ниитилелинге улуг калбак хереглелдиң чымчак барааннар садыы, амыдыралга, ажылга херек бараан садыы, электробарааннар, ойнаарактар, идик, хлеб садыглары, булочка кылыглары, сүт аймаа, быжырган чем, төпчүткен улуг аъш-чем садыы база садыг бүүзелери хоорайның аңгы-аңгы кудумчуларынга турган. Сес суурга холушкак барааннар, биче хемчээлдиг чем садыглары, 2 автосадыг дээш хайымныг үе турган.

Белеткелдер конторазын база демдеглээр апаар. Маңаа өлүк-кешти, дүктү чондан хүлээп, күрүнеге дужаап, эътти, черлик кат-чимисти, ногаа аймаан болбаазырадып, школаларны, чемненилге черлерин хандырып турган.
Мындыг хайымныг, хөй адырлыг ажыл-агый, ооң чедиишкинниг болуру удуртулгадан хамааржыр болбайн аан. Негелде езугаар чонну бараан-биле хандырып, үзүктелиишкин болдурбайн чорудары — кол кылып турар угланыышкын болгаш хүннүң айтырыы турган.
Ол үеде ниитилелди удуртурундан аңгыда, ооң-биле чергелештир 1971-1972 чылдан эгелеп Саян-Шушенск суг далай хөөлбээн тургузар дээш Шагаан-Арыгны, Эйлиг-Хемни болгаш Чаа-Хөлдү чайлады көжүрер ужурга таварышкан. Чогум-на бо ажылдарны кидин-түлүк чорудуп эгелээнден эгелеп Х.Д.Монгуш ажылдап эгелей берген турган. Кылып бүдүрүп турар кол ажылындан аңгыда аңаа садыгларны, чемненилге черлерин, ниитилелдиң бүгү адырларын көжүрүп алыры болгаш ажылдакчыларынга чуртталга оран-савазын таарымчалыг кылдыр туттурары, оларны хоорайның кайы булуңунга, каш олуттуг каш кижи эрттирери Хонук-оол Доржуевичиге онаашкан. Ол ажылынга кончуг харыысалгалыг, шыңгыы негелделиг, бот культуразы бедик дарга.
Шак мындыг үеде бо ажылды кылып чораан үем-чергем кончуг демниг чаа хоорайга бичии эвес үлүг-хуувусту киириштиргенивис улуг төөгү-дүр, чонум. Бо төөгүнү сактып арткан ажылдап чорааннар база боттарының сактыышкыннарын бижий бээр боор.
Байырлал-биле, чонум!

Лориса ТЮЛЮШ,
күш-ажылдың хоочуну

Показать полностью (2)

обладает характерным запахом (без метро)

📍Тэгy, Южнaя Кopeя

Показать полностью (8)

💋 Кадры к 9-й серии к 3-го сезона «Девушки на час».

Выходит 8-го сентября.

Показать полностью (5)

Ээээ🤔️ Семь человек попали в больницу из-за новой вспышки сибирской язвы в Воронежской области

В Богучарском районе погибли несколько коров. Работники фермы стали разделывать одну из них, чтобы установить причину смерти, порезались и заразились сибирской язвой.

Сейчас семь человек проходят лечение в воронежской инфекционной больнице, сообщают "Вести Воронеж".