Таан-оол Сандан. Чарын төлгези. Кызыл: Тываның ном...
Таан-оол Сандан. Чарын төлгези.
Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 2004, 38 а.
Тыва төлгечилер шагдан бээр-ле чарын-биле шын төлгелеп билир чорааннар. Чарын – сарыг өртемчейде бүгү-ле төлгелерниң эң дээжизи, барык чүс хуу шын дүжер төлге болур.
Хой малдың куу сөөк чарнында 6 шөл бар. Чарын сөөгүн улуг эвес от чалбыраажынга өрттедир. Шөлдер аайы-биле аңгы-аңгы тиглер, чарыктар, ойбактар, шыйыглар өрттенген чарында көстүп, бир чүве дугайында көргүзүп, дүшкени ол болур. Өрттенген чаңгыс чарынга ооң алды шөлүнге 64 көрүш хары-угда дүшпес. Чарынга чүү дүжери чарынчының чүнү билип алыксап шипшээни азы чарын салдырып турар кижи чүнү билип алыксааны дүжер ужурлуг.
Чарын алды шөлдүг, 64 көрүштүг болур. Бир эвес алды шөлде 64 көрүштү шуптузун бирден-бирээ чокка тайылбырлаар болза, ол кончуг улуг ажыл. Таптыг-ла алды дептерге сыңырып бижип болур. Маңаа чүгле каш чижектен киирер апаар-дыр бис .
Мында кирген тайылбыр-чижектерни өөренип көөрүнүң мурнунда 6 шөлдүң кызыгаарларын, шөл бүрүзү бот-тускайлаң чажыттарлыг дээрзин сактып алыылыңар (бирги чарын). Кончуг оваарымчалыг өөренип билип алыр херек.
Бирги шөл. Бо шөл Чер-ие камгалалы-дыр. Аңаа өгнүң от чаяачызы, аалда малдың одар девискээри хамааржыр.
Ийиги шөл. Мону кол шөл дээр. Бо шөлге бүгү дириг амытаннар доктааган турар ужурлуг. Дээр-ада камгалалы азы дээр ээрилдези дээр.
Үшкү шөл. Бо шөлге херек кырында болган таварылгалар, болуушкуннар дүжер. Алырының артыы, азы оваарымча чогундан човаар шөл дээр.
Дөрткү шөлге өөрүшкү дүжер, өөрүшкүнүң шөлү-дур.
Бешки шөл – дыңнаарының шөлү. Чаргы, маргылдаа, чугаа-соот, кеш сойлур, кандыг-бир таварылга дугайын дыңнаар шөл дижир.
Алдыгы шөлге өг-бүлениң келир үези болгаш эрткен оруктары дүжер. Өг-бүлениң нарын шөлү-дур.
Кандыг чарынга шын төлге дүжүп болурул? Дөңгүр, кара баштыг, чалаалыг, кежиктиг, хертеш ак хойнуң чарнын салырга мегелевес, чүс хуу шын дүжер болур. Муң баш хой аразынга чүгле үш ындыг баш туруп болур. Кижиниң бодунуң азыраан хой-өшкүзүнүң чарнын ажыглаарга эки. Өске аал коданындан келген хойнуң чарны төлгелээрге шын дүшпес. Бөрү туткан, оорлап алган малдың чарны база мегелээр. Чарын салдырар кижи бодунуң малының чарнын хойлап алгаш, чарынчыга салдырар болза эки.
Ийиги чарын.
Ашак, кадай аал оранынга кижи келир бе, мал-маган онча турар бе дээш чарын салган дижик. Дээр ээрилдезинден орук баткаш, кандыг-даа моондак чок, аал шөлүнге чоокшулап келген дижик. Шай хайындырым хире болганда чоок төрелдери аалдап келир. Төрел кижиниң дылы чарынның ажык, чат талазындан келген болза, тодуг-догааның дылы ол.
Арттыг шөлүн одура дүжүп каан болза, аалчының арага-дарызы, эът-чеми таалың долузун көргүзүп турары-дыр.
Өөрүшкү шөлүнге үш дакпыр өөрүшкү дүшкен. Төрелдер чоокта аалга келбээн, ам келир болгаш өөрүшкү дыка-ла улуг.
Дыңнаар шөлде дыңнадыг дүшкен болза, чутаа-соот, ыр-шоор болур. Кеш сойлуп чыдар болза, аалчыларга хой дөгерип бээри ол.
Өг-бүле шөлүнде паш ишти каргакталган, хойтпак хайындырар, багай чүве дүшпээн, тергиин эки чарын дижир.
***
Ам үшкү чарынны көрээлиңер.
Сыын эдип турар үе. Аңчы кижи тайга үнерде олча-омак кандыгыл дээш чарын салган дижик. Дээр ээрилдезинден орук аңчының аалынче углаан, а чарынның муңгаш талазындан чиңге дыл үнген болза, улуг аң дылы-дыр. Бир эвес дылдың дөзү сынык болза, аңчының дылы тодуг, дөзү чоон.
Хыртың одура дүшкен, арттыг шөлү одура дүшкен болза, өөрүшкү улуг. Дыңнаар шөлде кеш сывырылган, хөй кускун, сааскан дылы дүшкен, боо мажызы дүшкен. Аңчы эртенги одарда он ийи адырлыг сыынга таваржыр. Магалыг олча-омакты көргүзүп турар чарын.
***
Дөрткү чарында байдал.
Дээр камгалалындан чара шапкаш кол шөлдү куду шуушкак чидиг дылдар дүшкен. Ол чуу дугайын чугаалап турарыл? Оор коккаарактар дүшкени ол-дур. От чаяачыдан өрү чоктаан шиш чадыр хевирлиг шыйыг бар болза, ие херээжен кижиниң дылы аажок хомудаан сеткилди көргүскен.
Өөр бөрү кодан инекче халдааш, ийини чиген. Соок тыныштыг мал чарынның чат талазындан сыныктап үнер дээр. Ийи доора сынык ол-дур. 4-5 шыйыг бооп көстүр болза, арткан инектерни балыглап, муңгаш черже сывыртап аппарганы ол-дур. Кадарчы инектериниң чамдыызын тып ап болурунуң аргазы бар.
Чарынның хыртыңы азы № 3-кү шөл аңгайтыр өрү көдүрлүп чарлы берген. Ол чүл? Кадарчы инектерин оор алган деп өскээр сураглаары, аас аңгайып, човаарының демдээ-дир.
№ 5-ки шөлде доора чарык дүшкен дижик. Сек болган. Кускун, сааскан чыылганын бир кижи дыңнадып келир. Бо таварылга черге хонган инекке азы ырак одардан чанып олурган болза ындыг бооп болур (17-ги чурук).
***
Ам беш дугаар өрттедип каан чарынны көрээлиңер. Малчын улус кыштаанга көжүп келгеш, чарынчы чалааннар. Кыштың башкы айы, ийи чаазының хуну. Амыдырал-чуртталгада чогум чүү болуп болурун, мал-маган, ырак-узак черлерде чурттап чоруур ажы-төл, дөргүл-төрел кандыг ирги деп байгы бодал ол болбайн канчаар. Чарынчы ийи караан шийипкеш, өгде кым-даа чүнү чугаалап, бодап олурарын бодавайн, төлгечиниң чуруму-биле баштай куу чарын-биле чугаалажып, чүү ош болурун мынчаар дүш деп, будуу сымыранып олурган.
Төлгечи чарынын кур гаг тал будуунга өрттедип алган. Кижи көөр хөй чарыктар, шыйыглар-даа чок, ажык чарын болуп-тур оо.
Бо чуну коргузуп турарыл? Ашак, кадайның уруг-дарыы элчип-селчип ада-иезиниң кыштаанга кээп, чүгле эки медээлер дугайын дыңнадыр. Ажы-төлү ол кээрде, аъш-чемин шыдавыже чүдүрүп алгаш келир деп чарын-төлгечи чугаалап турары ол- дур. Кода-суурдан хайыы черде ашак-кадай ажы-төлү аалдап келгенинге кызыгаар чок өөрүүр, аъш-чемин делгеп салыр, чугаа-соот суг дег саалам болур-дур деп, чарынчы мону сөглээр.
Мал-маган чудавас, кышты хүр ажар, аалдың ээлерин аарыг-аржык оюп эртер, магалыг чыл келир деп чарын сөглеп, мындыг магалыг ошту төлге-чарын чугаалап берип турар-дыр.
Ие камгалал, от чаяачы бүдүн-бүрүн, хажыызындан кедеп келир бак чүвени чайладыр. Дээр-аданың камгалалы хажыл туруг шивээ ышкаш быжыг, чаа-чалбак, өртем-бартам чүүлдерден чайладып шыдаар деп-ле чарын-төлгечи сөглеп турар. Чорук-херек кылырга чогумчалыг, моондак-даа чок.
Чарынчының төлгезинге ашак, кадайның өөрүшкүзүн чүге деңнээр. Кончуг эки, амыр-тайбың чуртталганы чугаалап турар чарын бооп-тур.
***
Алды дугаар чарынны керээлиңер.
Дииңнээр деп турар аңчы дүш-дүлү багай болурга, чарынчыга чеде берген. Чарынга мындыг шыйыглар дүшкен-дир. Ие камгалалы ажыттынган, иениң дылы хомудаан. Ие камгалалдан орук чара шаап үнгеш, Дээр-ада камгалалга доктаавайн, көңгүс өске оранче үне берген. Чарынның хыртыңы адырлып чаштаар деп барган. Кол шөлде дөрбелчин чүүлду хааржак дээр. Ол хааржак дүжерде, чарынның муңгаш талазында дүшкен. Чүл ол? Арай сараалыг аас-дыл ожу-дур.
Кол шөлдүң ортузун өрү чоктаан, оруктуң чадагай талазында чарыкты озук дээр. А чамдык чарынчылар ону бижек-хүүрек дижирлер. Дыңнаар шөлде хөй аай-дедир медээ бар. Өскээр чугаалаарга, хоп-нүгүл болурун медээлеп турар. Алды дугааргы өг-бүле шөлүнде мончар азы эдек астыр баг дүшкен. Амыдыралдың аъш-чем хайындырып ижер баш ужу чарылган. Арай хирелиг чарын болган-дыр.
Мынчаар дүшкен чарынны чүү деп тайылбырлаарыл? Чарын төлгезин эки билир кижи болза, мындыг түңнел кылыр ужурлуг. Аал-оранга үзүлбес-чазылбас хоп-нүгүл, аас-дыл, чугаа-соот болганының уржуу тергиин багай. Ооң уламындан өг ээзи аныяк ие бодунуң күзели-биле өске оранче чораан.
***
Ам чеди дугаар чарынны көрээлиңер.
Малчын кижи кежээ инектерин кажаалап алган. Эртен туруп кээрге, оорлар кажааның артын үрээш, 23 баш инекти аппарган болган. Ам чүнү канчаар боор, бо шагда оор көвүдээн, 23 баш инектиң изи-дажы билдинер ужур чок. Сүлчээлиг оорлар инектерни кайнаар-даа кире берген ис үнмес кылып алганнар. Инек ээзи чүвени канчап билир деп бодааш, чарынчыга чеде берген. Чарын кедергей-даа шынны сөглээн. Инектерниң изи көстүп келген. Даңды-ла мал одарын дамчыштыр, аалдан ырак эвесте доора чарыкты өрү сүргеш өске күрүне кызыгаарынче киире берген болган. Өске чурттуң девискээринде бир инек хараган аразында төрүп алган бооп-тур. Чарында аът аксы аңгайып, кудурга дүжүп турар. Бир эвес читкен инектерни доп-дораан истеп-сүрер-даа болза, оон чүү-даа үнмес, хей чорук болурун төлге-чарын сөглеп турар деп чарынчы чугаалаан.
Мегечи кижи дугайында база дүжүп чыдыр. Инектер херек кырында чок, өске чуртче арлы берген. Ол хирезинде мегечи кижи инектер ыраваан деп ээлериниң куруг черге сеткилин өөртүп турар (20-ги чурук).
***
Э. Доңгак. Төнчү сөс орнунга (Чарын төлгези деп номда)
...Тываларда чарын салыр салымныглар бар. Ынчаарга, чарынны салып өөренип ап болур бе деп айтырыг тургустунуп келир. Бир эвес болур чүве болза, бо номчугашты база ооң чуруктарын өөренир апаар. Чижээ, аңчы кижи тайгалаарының мурнунда чарын салдыртыр ышкажык. Бир эвес дерги чок болза, аңчылар аъттанырын соңгаарладыр турган. Шак ындыг үүрмек чүүлдерни бо номдан өөренип ап болур хире. Ынчаарга чарын төлгези чүгле салым-чаяанга шын дүжүп бээрин утпаалыңар... автор чарын салырда шишпип алыр сөстерин-даа мында чугаалаваан... чарынчы кижи шынчы болурунуң сагылдазы кандыызын база ол ыыттаваан. Бир эвес ылап-ла чарын салыр салымныг кижи бар болза, ылаңгыя аныяктар аразында, ооң төлгечи салымының сайзыраарынга бо ном кончуг улуг дузалыг....
18-летний артиллерист Юрий Никулин во время финской войны, СССР, 1940 год.
18-летний артиллерист Юрий Никулин во время финской войны, СССР, 1940 год.
Свежие комментарии
